Colofon:
Het Berichtenblad is een uitgave van het bestuur van de Nederlandse Stichting ‘Het Evangelie in Spanje’  die beoogt de zaak van het Evangelie in Spanje - in nauw overleg met de Spaanse Evangelische kerken zelf -vanuit de wijde kring der Nederlandse Protestantse kerken naar beste krachten te bevorderen.
Eindredactie: G.A. Voerman - van Haselen
Geertebolwerk 25      3511 XA  Utrecht
info@evangelie-in-spanje.nl            
website: www.evangelie-in-spanje.nl
MEDEDELINGEN VAN DE ADMINISTRATIE
Vriendelijk verzoeken wij u adreswijzigingen door te geven aan:
Geertebolwerk 25, 3511 XA Utrecht.
Voor uw medewerking zeggen wij u hartelijk dank.
BIJDRAGEN
Bijdragen voor ons werk zien wij graag tegemoet op bankrekening NL58 ABNA 0456774068 of op NL46 INGB 0000315800, beide ten name van ‘Het Evangelie in Spanje’ te Zeist.

Inhoud

Synode. 4

Catalonië. 6

Refo 500. 6

Spanje negeert het Lutherjaar. 6

Spanje en de Hervorming in de XVI eeuw. 9

Pensioenen. 10

Geluidsbarrière. 11

Economie. 11

Luther, Hervorming en Spanje. 12

Kerkhervorming. 18

Financiën. 20

In Memoriam Ds. Voerman. 21

Ds. Alfredo Abad Heras voorzitter van de IEE. 21

Ds. Wout van Laar 22

Caminante            Antonio Machado. 24

Van de redactie.
Het blad dat u in 2018 bereikt, was bedoeld voor het vorige jaar. Eerst zouden er twee bladen komen, maar door de voortdurende zorg om en voor haar man lukte het de secretaris niet om dat tot stand te brengen. Helaas stierf hij aan de vooravond van Kerst. Zo kwam het blad, dat bedoeld was om bij de 500 jaar Reformatie acte de présence te geven, toch nog heel veel later. Onze excuses daarvoor. Ook andere bestuursleden kampten met grote zorgen en ziekten. Maar we hopen U toch te informeren over een aantal zaken in de Spaanse (Protestantse) wereld...
Ds. Voerman kennende, weten wij zeker dat hij zou vinden dat een kort in Memoriam pas op de laatste plaats zou moeten komen. Vandaar…

Meditatief moment
Maarten Luther was getraind in wat wij zouden noemen: werkheiligheid. Maar hij liep er op stuk. Gods Geest liet hem lezen in de Romeinenbrief, waarin hij zag dat de mens alleen door het geloof zalig wordt, en dus afhankelijk is van Gods genade. Niet van de eigen goede werken.
Daarna was Luthers diepste vraag: Hoe vind ik een genadige God?
Daarover discussieerde hij met zijn geleerde stadsgenoten, daarnaar zocht hij in zijn dagelijkse schriftlezingen, daarover zong hij met zijn gezin, hij bleef zoeken, hoewel hij zich gevonden wist in liefde en genade, en daarom was het laatste wat hij in dit leven zei: ‘We zijn allemaal bedelaars, dat is waar.’ Wie zo blijft dorsten naar de eeuwige God is op de Goede Weg. De weg naar God. De weg die Christus ons in sterven en opstanding opende. Een weg van vreugdevol leven, geven en delen.
Moge die genade ook U in deze tijd geschonken worden.

Zonder Jezus Christus als centrum, en zonder het geloof, is de Schrift gewoon een boek als ieder ander. (Uit de geloofsbelijdenis van de I.E.E.)

De Iglesia Evangélica Española vierde van 12 tot 15 october 2017 in Barcelona de LXXVII Synode. Een belangrijke leidraad was de viering van de 500 jaar Protestantse Hervorming. En het thema was dan ook:  “Semper reformanda”.

(De Kerk moet altijd weer Her-vormd worden.)

Een groot deel van de aanwezigen bij de 77ste Synode

De openingsdienst vond plaats in de kerk van Barcelona-Centrum, die uitpuilde. De liturgie draaide om de ‘vijf sola’s” van de Reformatie, (alleen door geloof, genade, Schrift en Christus, alleen God zij eer) en werd opgeluisterd door het gezamenlijke koor van de ontvangende kerk en van die in Rubí.

Ds. Marta López, voorzitster van de classis Catalonië, en Dr. Joam Botam verzorgden de dienst. Daarin gaven ook acte de présence: de heer Enric Vendrell, Directeur Godsdienstzaken van de regionale regering van Catalonië, en mevrouw Cristina Monteys Homar, van de afdeling Godsdienstzaken van de gemeenteraad van de stad Barcelona. Beiden begroetten de Synode, en wensten de deelnemers een goede tijd toe.  

De zittingen van de Synode vonden plaats in Castelldefels.

Dat is een gegoede buitenwijk van Barcelona, waar het prettig toeven is. 
De belangrijkste lezing werd gehouden door de protestantse theoloog en predikant Leopoldo Cervantes-Ortíz, voor de gelegenheid over uit Mexico.

De titel van zijn lezing was: Kritische en zelfkritische geschriften van de Reformatie. Daarin toonde hij aan, dat de ontwikkeling van het Protestantisme in Latijns-Amerika en in Spanje vergelijkbaar verloopt, en dat er overeenkomsten en parallelle uitdagingen voor deze tijden te zien zijn voor wie er met een brede historisch-theologische blik naar kijkt.  

De sessies verliepen in een warme en vriendschappelijke sfeer.  

Een belangrijk moment van de Synode is een verklaring voor de rechten van het kind die werd aangenomen: een oproep om hen te beschermen tegen geweld, uitbuiting en seksueel misbruik. Tienduizenden kinderen in heel de wereld zijn daarvan het slachtoffer. Hun aantal blijft groeien.

Tijdens deze Synode werden, zoals bij de vorige Synode van Madrid bepaald, opnieuw de leden van de Comisión Permanente gekozen in hun functies.
De samenstelling van de nieuwe CP is:
Voorzitter: Ds. Alfredo Abad; 
Vice-voorzitster: Ds. Marta López; 
Secretaris 1: Dr. Israel Flores; 
Secretaris 2: Mevr. Dámaris Ruiz; 
Penningmeester: Mevr. Ruth Camacho; 
Assessor 1. Ds. David Manzanas; en
Assessor 2. Ds. Mariano Arellano.  

De Synode sprak grote waardering uit voor het vele werk dat Don Joel Cortés verzette in zijn inzet en zijn dienst voor de kerk gedurende 38 jaar als lid van de Comisión Permanente, waarvan de laatste 16 jaar als voorzitter.

(Van ons bestuur ontving hij tot zijn verrassing later bloemen!)
Ook werd erkenning en dank geuit voor de andere aftredende  leden van de CP, met name: David Casals, Ds. Ricardo Moralega en Ds. José Manuel Mochón. De laatste mag terugzien op een lange loopbaan van wel 28 jaar als lid van de CP. Hij was een harde werker!

 Parallel aan de Synode werd er een Jeugd-synode gehouden, met het doel de onderlinge contacten te versterken, en de samenwerking op nationaal niveau in gezamenlijke projecten weer op gang te brengen.

De slotdienst werd in de Protestantse kerk van Betel-Sant Pau gehouden. De aftredende voorzitter van de CP, Don Joel Cortés, preekte emotioneel en diepzinnig over psalm 23, waarbij hij de Synode op het hart drukte de Heer te blijven zien als onze leidsman en Herder.

De afsluiting van de Synode verzorgde de nieuwe voorzitter, ds. Abad.

Hij dankte allen die zich hadden ingezet om de Synode mogelijk te maken, en moedigde de I.E.E. aan trouw te blijven aan haar opdracht.  

Catalonië

 De laatste tijd hebben we geprobeerd een en ander een beetje bij te houden op onze website: www.evangelie-in-spanje.nl/actueel.html, en we hebben geen idee waar de ingeslagen weg toe leidt, tegen de tijd dat U dit leest. Zij die vurig voor afscheiding pleiten, doen denken aan de vrijheidsstrijders in onze 80-jarige oorlog, en elders in de wereld van nu. Maar zij vormen niet de meerderheid in Catalonië. Het starre beleid van ex-p.m. Rajoy, dat met veel geweld de ‘opstand’ probeerde te onderdrukken en neer te slaan, al snel hoge ambtenaren gevangen liet nemen, en toen Catalonië onder curatele heeft gesteld, - omdat hij met zijn minderheidskabinet ‘moest’ laten zien dat hij daadkrachtig kon regeren – was zelfs funest voor zijn populariteit onder de ‘Spaans-gezinden’.

Intussen heeft hij na een motie van wantrouwen de politiek verlaten. 

De geforceerde verkiezingen van 22 december heeft een nipte overwinning opgeleverd voor de voorstanders van de afscheiding, maar de voormannen zitten in de gevangenis of zijn in ballingschap.

De centrale regering in Madrid deed er alles aan om hen te veroordelen.

De toekomst is zeer ongewis. Hoe de nieuwe regering van Pedro Sánchez al reageren, moeten we nog zien. Voorlopig zijn er alleen verliezers! 

De I.E.E. heeft een wijs stuk het licht doen zien, dat oproept tot dialoog, en dat alle geweld veroordeelt.

Met zorg vragen we ons af hoe de verhouding van de E.E.C. tot de I.E.E. zal zijn bij een eventuele afscheiding. De E.E.C. staat voor Protestantse Kerk van Catalonië, op dezelfde manier als de I.E.E. staat voor Protestantse Kerk van Spanje. Tot nu toe was de samenwerking hartelijk: één kerk, op verschillende grondgebieden. Wij mogen wel bidden om wijsheid. 

Refo 500

Spanje negeert het Lutherjaar. 

De Protestanten klagen over het feit dat de religieuze ‘overgang’ <d.w.z. de overgang van het Franco-régime naar de democratie> nog steeds niet is voltooid. De Grondwet van 1978 zegt in artikel 16.3 wel dat geen enkele confessie een staatskarakter zal hebben, maar bij elke ramp waarbij een ‘staatsbegrafenis’ plaatsvind, of iets van dien aard, wordt een dienst gehouden in een RK kerk, met bijbehorende hoge prelaten, en met geen of nauwelijks enige inbreng van anderen. Het betreft toch enige miljoenen gelovigen, maar hun enige reactie is – zonder bitterheid – klagen bij de betreffende regering. Antwoord krijgen ze nooit.

De voorzitter van de FEREDE verklaarde: van de laatste 500 jaar hebben er maar 50 jaar godsdienstvrijheid gekend. We willen dat getal veranderen en bouwen aan een nieuwe fase met meer begrip, tolerantie en harmonie.  

De Spaanse Staat voerde 500 jaar geleden het gevecht tegen Luther aan en loopt nu helemaal achter bij de herdenking van de vijf eeuwen Hervorming, terwijl zelfs Paus Franciscus aanwezig was bij de opening van dit herdenkingsjaar, afgelopen voorjaar in Zweden. Men heeft de regering verzocht deze 31^ste october tot een feestdag te verklaren, maar er kwam geen antwoord. Geen vrije dag dus. Zelfs geen postzegel, integendeel!

Wat er wél kwam, is een postzegel voor Kardinaal Cisneros, de oprichter van de Inquisitie. Dat lijkt een bewuste belediging, en zo is het ook opgevat, maar het artikel over Luther en Spanje, iets verder in dit blad, zal daar een nuance in mogen aanbrengen.

De ten onrechte zo genoemde staatsbegrafenissen zijn slechts een voorbeeld van de religieuze disbalans in een land waar het aantal practiserend katholieke gelovigen vermindert en dat van andere confessies groeit, aldus een onderzoek van het centrum voor sociologisch onderzoek (CIS). In Spanje zijn er 23.000 katholieke kerken, 3.800 Protestantse, 1.500 gebedshuizen voor moslims, 33 voor Joden en nog driehonderd voor weer andere religies, maar de religieuze praktijk, volgens het CIS.

Men ziet een gestage afname van het katholieke geloof (67,9% van de Spanjaarden beweert te katholiek zijn, maar slechts 16,9% gaat ten minste eenmaal per maand naar de mis.)
Hetzelfde onderzoek geeft aan dat er 500.000 evangelische christenen regelmatig in hun gebedshuizen samenkomen, en nog een miljoen protestanten beschikt niet over een gebouw; er zijn 1,5 miljard moslims en 27,5 procent van de Spanjaarden noemt zich agnost of atheïst.  

Het aantal Protestantse gelovigen groeit in Catalonië, Madrid en Andalusië, schreef El País bijna een jaar geleden. Die trent zet zich door.  

De vervolging in de Franco-tijd heeft diepe wonden geslagen.

Zowel de V.S. als het mandaat van het Tweede Vaticaans Concilie drongen er destijds bij Franco op aan enkele niet-katholieke kerken toe te staan, en de vervolgingen te matigen… dat had weinig resultaat.  

Er bestaat een anekdote uit de herfst van 1958.

Twee senatoren en een hoge militair uit de VS benaderden het Pardo-paleis in Madrid, waar Franco zetelde, om hem te peilen over zijn bedoelingen, vóór het bezoek van de President van de Verenigde Staten, generaal Dwight D. Eisenhower aan Spanje. Hoe zou hij worden ontvangen, met welke bedoelingen?

Franco, euforisch, belooft vooraan te staan in de strijd tegen het communisme in Europa. Hij wil zichzelf opwerpen als ‘geestelijke reserve’ van het Westen, kondigt de vernietiging van de vrijmetselarij aan. Een van de Senatoren waarschuwt hem: "Mijnheer, President Eisenhower is Protestants, ik ben Vrijmetselaar en mijn collega in de Senaat is Joods. Alle drie zouden wij in de gevangenis belanden in dit land". Franco zweeg.  

Weken later, gaf hij het bevel dat er een Protestantse kerk in Madrid zou worden geopend, en een andere in Barcelona. Het bestuur van de  Spaanse bisschoppenconferentie, stuurde toen hun bewonderde leider een ernstige verklaring van protest toe!  

Twee jaar daarvoor, in 1956, hadden de Protestantse kerken in het geheim al een ‘Comisión de Defensa’ opgericht, een comité ter verdediging, om gevangen predikanten en gelovigen te steunen. Wettelijke erkenning moest wachten tot 1967, en dat nog door druk van het buitenland en van het Vaticaan op de dictator. In dat jaar wordt een voorzichtige wet op de vrijheid van godsdienst goedgekeurd. De eerste niet-R.K. gemeente die een wettige status kreeg was de Presbyteriaanse kerk van Barcelona (9 mei 1968), en de tweede, op 17 juni, de Baha'i-gemeenschap.  Een jaar later waren er al 105 gemeenten ingeschreven, bijna allemaal Protestanten, maar ook wat Orthodoxen, Mormonen, Moslims en Joden. Eind 1967 waren er 1600 Protestantse gemeenten geregistreerd, en 10 jaar later meer dan 2600. Nu zijn het er + 4000!

In 1992 kwam er een samenwerkingsaccoord tot stand tussen de Staat en de FEREDE als tussenpersoon. Daaronder vallen ook de 264 diaconale NGO’s, die een vijfde vormen van het totale NGO’s in Spanje.  

De bekende George Borrow werd in 1838 in Madrid in de gevangenis gegooid vanwege de verkoop van de Bijbel in het Spaans, en ds. Juan Antonio Monroy, die in 1999 de FEREDE leidde, zette men ooit een pistool op het hoofd omdat hij als dienstplichtig soldaat weigerde te knielen voor de vlag, tijdens een mis die hij verplicht was bij te wonen. ‘Op je knieën, Monroy, of we vermoorden je,’ schreeuwde de Sergeant. 
De overgang naar de democratie maakte dan wel een einde aan deze gruweldaden, maar er is nog een lange weg te gaan voordat men in Spanje echt kan spreken van godsdienstvrijheid zoals de Grondwet garandeert.

Onmiskenbaar is nog steeds de RK-hegemonie in allerlei maatschappelijke verbanden. Vaak weet het personeel op het stadhuis niet eens dat Protestanten echt burgerlijk kunnen kunnen trouwen en hoe dat moet!

Spanje en de Hervorming in de XVI eeuw.

De actie refo 500 heeft in Spanje de mensen aangezet om zelf na te denken en te onderzoeken. Het volgende stuk is een vertaling van een stuk van een Spaanse broeder: Carlos Martínez García. Hij schrijft:  

Duitsland en andere Europese landen werden helemaal op de kop gezet door de beweging van Maarten Luther. En Spanje? Zelfs nu leeft in Spanje nog de gedachte dat dit land niet werd geraakt door de rebellie van een Augustijner monnik die men een alles verpestende ketterij noemt.  

Sinds de XVI eeuw werd er volgehouden dat Spanje niet besmet was met de ideeën van Luther. Volgens Bartholomé de las Casas werden Duitsland en Engeland het slachtoffer van de leugens van Luther, toen ze het katholieke geloof verlieten. Volgens de eerste bisschop van Chiapas werden ze Protestant en besmet met verderfelijke ketterijen en gevaarlijke fouten, en alleen Spanje, en zijn bezittingen in de Nieuwe Wereld (Z-Amerika) zijn onbevlekt. Daarnaast vroeg broeder Bartolomé in 1535 keizer Karel V de komst van Duitsers naar de Nieuwe Wereld niet toe te staan, omdat ze toch alleen maar vernietigen, stelen en doden.
Voor hem stonden de ketters gelijk aan ‘het wilde beest’ Luther.  

De Spaanse kroon en de afgevaardigden naar de Nieuwe Wereld zagen in de onderwerping van de inboorlingen en hun cultuur een teken van de voorzienigheid. Ze bedachten dat deze verovering wel een goddelijke genoegdoening moest zijn voor de verliezen die de Christenheid had geleden door de ketterse verdorvenheid van Luther in Europa.

Daar komt het in Spanje bekende beeld vandaan van de 12 Franciscaanse Apostelen, die vanaf 1524, onder aanvoering van Martín de Valencia, de taak op zich nemen om de inboorlingen te bekeren, als een perfect tegengif voor de ketterij dat het cement van Europa’s katholiciteit wegvrat. Kortom: de mantel van Christus die een ketterse Maarten scheurde, wordt door een andere, katholieke en heilige, Maarten hersteld.  

De laatste twee decennia is een aspect van geschiedkundig onderzoek erg vruchtbaar gebleken: het reconstrueren van protestantse religieuze scheuringen op Spaans grondgebied in de XVI eeuw. Daarmee is een nieuw beeld geschapen van het Spaanse religieuze panorama van die tijd.  

In Spanje zijn er in het laatste derde deel van de XV eeuw al voorlopers van de Hervorming in Spanje, zoals de ‘ketters’ van Durango, met name Pedro de Osma, docent in de theologie aan de universiteit van Salamanca. Hij was volgens Menéndez y Pelayo de eerste Spaanse protestant, een verloren gegane stem van de volgers van Wickliff en de Hussieten. De ideeën van Osma werden opgepakt door de ‘Verlichting’ van de XVI eeuw.
De ‘overblijvers’ (dejados) daarvan, vormden de voorlopers van de Spaanse Hervorming.

Pedro Ruíz de Alcaraz, een van de ‘verlichten’ aan het begin van de XVI eeuw, had sinds 1523 onder zijn leerlingen Juan de Valdés! Drie jaar later vestigt Valdés zich in Alcalá, waar hij hulp krijgt van de Erasmus-kring aan de Complutense Universiteit. In 1529 publiceert hij de Dialoog over de Christelijke Leer, waarin de vertaling is opgenomen van de Bergrede. Die vertaling maakt hij vanuit het Grieks, en niet vanuit de Vulgaat, die Hieronimus eind 4e eeuw maakte. Hij baseerde zich op de Griekse tekst van Erasmus van het Nieuwe Testament uit 1527. Zo was hij de eerste Spanjaard die gebruik maakte van de heropleving van het Grieks.

Toen de Dialoog werd gepubliceerd in 1529, waren de censoren er positief over. Maar in 1531, toen de schrijver beschuldigd werd van ketterij, besloot hij Spanje te verlaten en naar Italië te gaan. Het feit dat de Dialoog nauw aansluit bij stellingen van Luther berust op het feit dat de Valdés een aantal geschriften van de Hervormer in het Spaans kende.  

Een zorgvuldig onderzoek van Carlos Gilly documenteert dat de ideeën van Luther op de achtergrond van het werk te vinden zijn, en niet zichtbaar voor lezers zonder meer kennis. De Spaanse uitgever had er geen idee van dat hij in feite een vertaling drukt van Luthers geschriften.

Men heeft altijd gedacht dat de nadruk die in het werk op Erasmus gelegd werd, een omweg van de schrijver was om de autoriteiten van de censuur om de weg te leiden wat betreft de ware bronnen van het boek.
Mogelijk waren sommige vertalingen die Juan de Valdés maakte een min of meer vrije bewerking van verschillende geschriften van de Duitse theoloog. Misschien legde hij ook wel de hand op werken van Ecolampadio, een Hervormer in Bazel, en van Felippus Melanchton, Luthers naaste medewerker in Wittenberg.

Clandestien ontstonden er in verschillende delen van het Spaanse territorium Protestantse kernen.

Het meest uitgesproken waren die in Valladolid en Sevilla. Ze werden door de Inquisitie ontdekt en gruwelijk vervolgd.  

Pensioenen

18 april 2018. Eindelijk eens goed nieuws! De Hoge Raad heeft de weduwe van een predikant der IEE, die nooit sociale lasten heeft kunnen betalen, een pensioen toegekend. Dat is even hoog als het pensioen van een geëmeriteerde priester.  

De betreffende predikant stierf in april 2011. Van 1958 tot 1990 heeft hij gewerkt zonder pensioen op te bouwen. Pas ná 1999 konden predikanten zich inschrijven bij de Sociale Zekerheid, 22 jaar later dan priesters.

In 2013 had de weduwe een pensioen aangevraagd, maar Sociale Zaken had ‘nee’ gezegd. De rechter in Barcelona echter, kende haar een pensioen toe van 275,66 euro p.mnd. met ingang van augustus 2013, omdat ‘de fundamentele rechten op gelijke behandeling’ waren geschonden, en omdat er sprake was van discriminatie, en schending van de godsdienstvrijheid. De Staat ging in beroep, maar kreeg de kous op de kop!!!

De FEREDE hoopt dat de nieuwe regering, de oude was bezig met een wetsvoorstel, deze uitspraak zal incalculeren, en met een definitieve oplossing zal komen voor het justitieel wanbeleid in dit opzicht.

Geluidsbarrière.

In het kader van het aloude ambtenarenvermaak Protestanten Pesten heeft de gemeente Madrid in 2012 de niet-RK kerken gelijk gesteld aan discotheken e.d. oorden van vermaak en openbare spektakels. Daardoor werden ze verplicht een maximale geluidsisolatie aan te brengen, en dat is een uiterst kostbare en soms onmogelijke aangelegenheid. Ook het kerkje van de Resurrección, de Opstandingskerk in de calle Butrón werd door deze maatregel getroffen, en heeft zich terecht tegen deze eis verzet. Ze hebben een klein orgeltje, en geen van de buren heeft er last van. Maar néé, het stadsbestuur was voor geen rede vatbaar. Ook niet toen afgevaardigden van de IEE en de FEREDE zich bij hen vervoegden.

Het argument dat de eis disproportioneel was, vond geen gehoor.

Dàn maar naar de rechter!!! Deze heeft op 25-4-2018 uitspraak gedaan.

Een dergelijke maatregel zou een gemeentebestuur nooit in het algemeen mogen opleggen, hoogstens in een incidenteel geval, na nauwkeurig onderzoek, waarbij de overtreding tegen de normale geluidsnormen waren vastgelegd en bewezen.

Een zucht van verlichting ging door tal van kerken in Madrid. Maar er zijn nog meer plaatsen waar dergelijke plagerijen spelen. Wij schreven al eens over de eis dat er aparte toiletten moesten komen voor mannen, vrouwen en invaliden, in een kerkje waar de gemiddelde bezetting 10-12 personen is. Moge deze uitspraak gunstige jurisprudentie vormen! 

Economie.

De prijzen voor electriciteit, en in iets mindere mate voor gas, zijn de laatste jaren gigantisch gestegen, tot bijna 25%. Juist in de koude-periode kwam er een grote prijsstijging, die voor velen niet meer op te brengen is. Een gemiddeld pensioen is zo’n 860 € per maand netto, en velen moeten het met veel minder doen. Geen wonder dat de armsten grote nood leden! De inflatie was 3%, dus de koopkracht was al minder. Daarbij kwam een prijsverhoging voor veel groenten en fruit van 17%.

Gemiddeld gingen de prijzen het afgelopen jaar met 1,9% omhoog, en de bruto pensioenen stegen met... 0,25%, dat is 2 euro per maand.

Luther, Hervorming en Spanje.

 De Reformatie wordt gewoonlijk behandeld vanuit Duitsland, maar hoewel dat niet zo bekend is, speelt Spanje een belangrijke rol in de aanzet daartoe. Mgr. Jan de Kok, O.F.M. was destijds mijn hoogleraar kerkgeschiedenis, en hij was zo vriendelijk mij recent nog stukken van zijn hand te sturen, o.a. over de ‘observantenbeweging’ die aan de basis van de Reformatie staat. Verrassende stof, ook voor u, hoop ik.  

In het begin van de 16e eeuw bloeit het concept Europa met name op in Spanje, Italië en Noord-Frankrijk. Het is de tijd van Karel V (1500-1558). Hij beheerste naast Midden-Europa en Spanje uiteindelijk ook een groot deel van Italië. In 1492 heeft Columbus Amerika ontdekt, zodat ook een heel stuk Zuid-Amerika binnen dit machtsblok viel.  

Toch moeten we verder teruggaan in de tijd om iets meer te begrijpen van wat er gaande was.  

In de Middeleeuwen was een scheiding van Kerk en Staat hier in het Westen volkomen onbegrijpelijk. In Byzantium beschouwde men het in de kerk als een probleem dat de keizer er alles te zeggen had, maar in het Westen niet. De paus in Rome troont ‘boven de stoel van Petrus’, dat betekent dat hij de zgn. vloek van Petrus kan uitspreken, (Joh 20:23) en die is in de M.E. erg belangrijk! Daarmee kon hij zelfs keizers in de ban doen, en dus uit de kerk en de samenleving verwijderen.
Ja, men geloofde dat hij op Bijbelse gronden mensen, die in de ban waren gedaan, het eeuwig leven kon ontzeggen! Een geducht wapen!  

Verder terug in de geschiedenis van Spanje:

Van ongeveer 800-1492 speelt zich daar de ‘Reconquista’ af, de herovering van het midden en later het Zuiden van Spanje op de Moren.

Die hadden vanaf 711 Spanje vanuit het Zuiden veroverd, en pas in 722 werd hen bij Covadonga (ongeveer 10 km van de kust van N. Spanje, +50 km rechts van Oviedo) een halt toegeroepen.

Er bestaan idyllische verhalen over het vreedzaam samenleven van Moslims, Christenen en Joden onder deze overheersing, maar laten we ons niet vergissen: Christenen en Joden werden getolereerd, maar niet meer dan dat. Ze betaalden letterlijk en figuurlijk een hoge prijs voor hun weigering zich tot de Islam te bekeren.

Rond 790 was alleen het Noorden van het latere Spanje vrij van Moren. En het bestond, net als de rest van dat deel van de wereld, uit een lappendeken van kleine koninkrijkjes.

Vanuit het Noorden worden de Moren in de loop der tijd dan steeds meer teruggedreven. De Herovering – Reconquista - genoemd.

Het volgende plaatje toont de politieke situatie rond 1270 in Aragon (groen), en Castilië (in het rood) en de latere ontwikkeling.

Een belangrijk moment in de geschiedenis van het latere Spanje is het huwelijk van Isabella van Castilië en Léon met Ferdinand van Aragón in 1469, waardoor de centrale krachten in Noord- en Midden-Spanje elkaar niet meer bestreden, maar samenwerkten, en een begin maakten met de verovering van heel Spanje.  

Een belangrijk staatkundig feit 30 jaar daarna is de val van Granada in 1492 waarbij de Moren definitief verslagen werden.

(Overhandiging van de sleutels van Granada aan los Reyes)

 Nu mag Spanje dan wel vrij van Moren raken: het is, zoals u weet, een continent in het klein, en het bestaat uit vele verschillende landjes, met allemaal verschillende wetten en rechten.

Dat werkt door tot op de dag van vandaag in het streven van o.a. de Basken en de Catalanen naar onafhankelijkheid.

Door het huwelijk van Isabella en Ferdinand ontstaat er een conglomeraat van landen, en zij proberen ook de rest van Spanje daarbij te betrekken, voor een deel door diplomatie, voor een deel door veroveringen. Zij stonden bekend als Los Reyes católicos. Ferdinand II v Aragon (1452-1516) en Isabella I v Castilië (1451-1504)

Het enige politieke bindmiddel dat zij kunnen bedenken is: de kerk. De gemeenschappelijke vijand waren de Moren, Santiago de Morendoder is hun grote held, en de kerk moet nu eenheid brengen.

Dat betekent overigens ook dat Joden en Moren nu gedwongen worden bekeerd. Of het land uitmoeten, voor zover ze niet worden veroordeeld om allerlei oneigenlijke redenen, zodat hun bezittingen aan de staat vervallen. Deze vervolging van m.n. de Joden wordt in die tijd in heel West-Europa door vele regeringen gepropageerd, en doordrenkt langzamerhand heel de Europese cultuur. ‘Iedereen’ vindt het gewoon. (Daarmee ook straks Maarten Luther.) Zie o.a. het einde van het eerste boek van Schrama over de Joden. (Zeer lezenswaardig!!!)

Kardinaal Ximénez de Cisneros.

Een van de belangrijkste figuren in de Spaanse geschiedenis van die tijd is Kardinaal Ximénez. (Francisco Jiménez de Cisneros, tijdens zijn leven bekend als Ximénez de Cisneros O.F.M. (1436 – 1517). Hij was een Spaans kardinaal en staatsman. (De spelling van de naam varieert!)

Kardinaal Cisneros' carrière viel samen met de roerige periode in de geschiedenis van Spanje van het koningschap van Los Reyes, toen het land een reeks hervormingen onderging. Na deze periode speelde Spanje (1500-1700) - mede dankzij Cisneros' inzet - in internationaal politiek opzicht een belangrijke rol. Niets wees er bij zijn geboorte op dat hij een belangrijke factor in de Europese Hervorming zou worden.  

Gonzalo Jiménez de Cisneros werd in 1436 geboren uit een arme familie in Castilië, maar studeerde desondanks Theologie in Alcalá de Henares en in Salamanca.  

In 1459 reisde hij af naar Rome om daar te gaan werken.

Hij keerde in 1465 naar Spanje terug met een brief van de paus die hem het recht gaf op een belangrijke aanstelling binnen de kerk in Spanje, maar de aartsbisschop van Toledo gunde hem die niet, en zodoende zat hij 6 jaar in de gevangenis.

Daarna leek hij op weg naar een succesvolle carrière binnen de clerus, totdat hij in 1484 als achtenveertigjarige besloot om toe te treden tot de Franciscaner orde. Hij gaf al zijn wereldlijke eigendommen op, en veranderde zijn doopnaam van Gonzalo in Francisco.

Hij bleef voor de rest van zijn leven, zelfs op het hoogtepunt van zijn macht, in zijn privébestaan ronduit ascetisch leven.

Cisneros maakte carrière in de kerk en werd religieus hervormer, tweemaal regent van Spanje (samen met de latere paus Adrianus VI), kardinaal, Groot-Inquisiteur en oprichter van de Universidad Complutense in Madrid, die de universiteit van Alcalá verving.

In literaire kringen is hij het best bekend door het financieel sponsoren van de Biblia Complutense Polyglotta, de eerste meertalige Bijbel die op zijn initiatief gedrukt werd, waarbij zes verschillende bijbelteksten o.a. de Vulgaat en Griekse teksten, letterlijk naast elkaar te raadplegen waren. (1522).

Titelpagina van de originele Biblia Polyglotta Complutense, met het wapen van Cisneros.

 
In 1492 werd hij bij Isabella aanbevolen als haar biechtvader.

Cisneros accepteerde de post slechts op voorwaarde dat hij in zijn gemeenschap zou mogen blijven leven, en alleen op het hof hoefde te verschijnen als er om hem gevraagd werd.

De positie was politiek gezien belangrijk, aangezien Isabella hem niet alleen in privé-aangelegenheden om advies vroeg, maar ook betreffende staatszaken. Door zijn strikte houding verkreeg Cisneros al snel aanzienlijke invloed op Isabella, en zo werd hij in 1494 tot Provinciaal van zijn orde voor Spanje benoemd en in 1495 tot kardinaal van Toledo, het rijkste en belangrijkste diocees in Spanje. Bij deze positie hoorde eveneens de post van kanselier van Castilië. Hij vluchtte weg voor deze benoeming maar werd gedwongen de positie te accepteren.

Observantenbeweging.
Vanaf zijn nieuwe positie begon Cisneros de Franciscaner orde in Spanje te hervormen. Hij deed dat vanuit zijn betrokkenheid bij de reeds langer bestaande Spaanse en Italiaanse ‘observantenbeweging’.  

Bij die observantenbeweging gaat het om het observeren, d.w.z. het in acht nemen van de originele orderegels. Die waren nogal in onbruik geraakt. De ordebroeders dienden nu hun gebruik van het hebben van "vrouwen" (of concubines) op te geven, ze dienden te leven in de parochie waar ze zouden moeten werken, de biecht af te nemen en elke zondag te prediken. Dit alles resulteerde natuurlijk in een sterke oppositie, want veel pastoors en hogere geestelijken leefden aangenaam in de stad of op het land, terwijl een kapelaan als zaakwaarnemer het werk ter plekke deed.

In het jaar 1498 werd deze hervorming nog verder uitgebreid, zodat deze ook alle andere religieuze orden zou gaan omvatten.

De tegenstand was zo sterk dat vierhonderd monniken en broeders hun biezen pakten en naar Afrika vluchtten met hun "vrouwen" en daar moslim werden. Een beroep op Rome hielp niet, en Ximénez Cisneros, hield, met de machtige koningin achter zich, stand.  

In 1499 vergezelde Cisneros het hof van de Spaanse Inquisitie naar Granada en voegde zich daar bij aartsbisschop Talavera in diens pogingen om de Moren te bekeren tot het christendom.

Cisneros dwong de Moren tot massale bekeringen en verordende de verbranding van alle Arabische manuscripten die niet met de geneeskunde van doen hadden. De opstandige Mudejaren (Moren) kregen de keuze tussen bekering of verbanning.

De meerderheid stemde erin toe zich te laten dopen en in 1500 rapporteerde Cisneros dat "er nu niemand in de stad is, die geen christen is, en alle moskeeën zijn kerken".

Hiermee had hij echter een onoplosbaar probleem gecreëerd, dat niet zou eindigen totdat in 1609 alle Morisco's uit Spanje werden verbannen. De Joden ondergingen een zelfde lot.  

Het feit dat Cisneros als kardinaal Ximénez van Toledo van 1480-1500 de biechtvader was van Isabella van Castilië gaf hem ook wereldse macht!!!  

Dit alles speelt in de tijd van de Italiaanse renaissance. In Italië zijn de machtige de Medici rijke kooplieden, en dus een heel ander soort figuren. (In M.E. verhalen staan kooplieden en rovers op één rij!)

Erasmus discussieerde feller met de Italiaanse Renaissance dan met Luther. Zijn interesse was ook breder dan die van Luther. Spanje kent echter weinig kooplieden, en de adel geeft er de toon aan.  

In die tijd staat kerkhervorming gelijk aan staatshervorming.  In Spanje zijn de kerkelijke èn de Staatswet in één hand.

Inquisitie.  

Los Reyes Católicos, Isabella en Ferdinand, probeerden dus een Christelijke samenleving op te bouwen op grond die ze in Spanje erfden, huwden, veroverden; desnoods te vuur en te zwaard.
In een Christelijke staat moet de zielzorg geregeld worden. Dat gebeurde in 1478 bij het concilie van Sevilla onder Pedro de Mendoza. Daarbij werd het verschijnsel van de zaakwaarneming berispt, en er werd verbetering van de prediking voorgesteld.  

Cisneros bouwt hier vervolgens op voort in zijn pogingen de orden en de hele samenleving te hervormen.

Hij is echter ook eerste minister, en hij stuurt er zo nodig de politie op af. Dat vindt men normaal, en zo ontstaat de Spaanse Inquisitie, die vervolgens ook elders in het rijk van Karel V kan worden ingezet.  

We zagen dat de inquisitie (letterlijk een onderzoeksteam) allereerst een staatsmiddel was om het houden van de godsdienstige regels te onderzoeken en waar nodig af te dwingen, als deel van Cisneros’ pogingen de observantenbeweging breed ingang te doen vinden, en te handhaven. Maar later zal die zelfde inquisitie in heel het rijk van Karel V worden ingezet, óók tegen de voortschrijdende Reformatie van Luther, Zwingli en Calvijn.  

Dat gebeurt dan als eerste in Spanje, waar al snel een bloeiende respons was op het werk van Luther en de anderen, allereerst en met name in de hogere kringen en binnen de kloosters, waar de observantenbeweging, de hervorming van binnenuit, al langer veel invloed had gehad. De Reformatie is in Spanje m.b.v. de inquisitie zeer bloedig de kop ingedrukt. Zelfs zo, dat die Reformatie in Spanje later vaak geheel was vergeten.

Bovendien was de inquisitie zeer actief in het onderzoeken en controleren van de ‘bekeerde’ Joden en Moren, de z.g.n. Maranos en Moriscos. Zij werden niet vertrouwd, en er werd veel en wreed gemarteld. Voor Protestanten ging dat ook op. Velen werden gedood of verminkt.  

Als regent van Castilië steunde Cisneros van harte de aanklachten tegen, en ex-communicaties van Spaanse Protestanten, die op dat moment in Noord-Europa mensen aan het bekeren waren. Op eigen initiatief nam Cisneros de eerste maatregelen om later Spanje buiten de tumultueuze expansie van de Lutherse Reformatie te houden.

Kerkhervorming. Aan de universiteit in de stad Alcalà (ten Noord-Oosten van Madrid) zag men de Bijbel als belangrijke bron van theologie, en er werden verschillende seminaries opgericht, met universitaire docenten om de kennis van de priesters bij te spijkeren. Ook het lezen van de vroomheidsliteratuur werd gestimuleerd. De Imitatio Christi (Navolging van Christus door Thomas van Kempen) wordt ook in het Spaans vertaald. Zo wordt het boekje later gelezen door Ignatius de Loyola!
Ximénez de Cisneros wenst nu eveneens, zoals we zagen, het kloosterleven te hervormen, door het observeren, het strikt volgen van de oorspronkelijke orderegels. (Allerlei toevoegsels aan de regels en veranderingen van veel later worden teruggedraaid. In díe geest moeten we de Hervormingen van Luther ook lezen!)  De Spanjaarden geven zo het voorbeeld van een kerkhervorming. Zij begrijpen niets van de latere commotie in Duitsland, en ze vinden dat de Hervorming Spaanse Stijl maar gewoon in heel Europa moet worden doorgevoerd.  

Vanuit Spanje en Italië verspreidde zich dus een ‘observantenbeweging’ naar de kloosterorden en raakte zo ook bekend bij de Augustijnen, waar Maarten Luther (1483-1546) toe behoorde. Luthers overste, Von Staupnitz, heeft er in Salamanca kennis mee gemaakt, en hij zal Maarten later de opdracht geven de Augustijner orde en de universiteit van Wittenberg in deze geest om te vormen.

Bij die observantenbeweging gaat het om het observeren, het in acht nemen van de regels. En daarop knapt Luther uiteindelijk juist af.
Een van de kernwoorden is de Iustitia Dei <gerechtigheid Gods> (Dei is een genitivus objectivus), dat wil zeggen: het rechtvaardig zijn van de mens voor God, en dat bereik je door te doen wat er staat, door je aan de oorspronkelijke regels van de ordestichters te houden. En aan de Bijbel.

Luther keert het Dei om in een genitivus subjectivus: en dan komt de gerechtigheid van Gods kant, en die wordt je geschonken. Dat is zijn grote ontdekking in de Romeinenbrief. De mens leeft van genade!

Verbitterd en verzwakt echter stierf Cisneros, kort na zijn ontslag, in een klooster in Roa (bij Burgos) op 8 november 1517 op 81-jarige leeftijd. Dat hij van Luthers stellingen nog geweten heeft is onwaarschijnlijk.

Zijn enige eigenlijke passie was het debat betreffende de theologie en de religieuze leer. Hij is daar te weinig aan toe gekomen.

Wapen van Cisneros. (Lutheranen: Cisnero=zwaan. Hoe ironisch!)

Recapitulerend:
in de 15^de eeuw was er in Spanje een observantenbeweging gaande. Spanje levert voor de verschillende kloosterorden nogal eens Spaanse abten, en zo krijg je een beweging van kloosterhervormingen. Dat gaat prima in Spanje, en redelijk in Italië, maar boven de Alpen werkt het niet zo goed.

Stadsbesturen en landvoogden wilden zich er ook nogal eens mee bemoeien. De gedachte erachter is: als je je aan al deze regels houdt en ze doet, dan is het Goed. Je dient God onderbewust, als een automaat. Maarten Luther zet daar een vraagteken bij. Maar een dergelijk vraagteken kun je in Spanje niet verwachten. Behalve waar de geestelijke hervorming, die in Alcalà en Salamanca in gang gezet is, zijn effecten heeft.

Zo hebben de Spaanse Hervorming en die van Luther in de persoon van Ximénez alles met elkaar te maken! En ook met de Inquisitie, die vanuit Spanje als een gesel Gods over heel Europa zal trekken, en die de Spaanse Hervorming zal verstikken.  

Grote dank ben ik voor dit stuk verschuldigd aan de interessante en vaak humoristische colleges kerkgeschiedenis van Mgr. Jan de Kok O.F.M., en aan zijn aantekeningen uit en naast zijn boek over de geschiedenis van de Franciscaanse orde.                                                             GVvH

Financiën

Hartelijke dank voor uw bijdragen en voor het gevolg geven aan ons verzoek de bestemming aan te willen geven!  

Ook begin dit jaar hebben wij weer €6.500 over kunnen maken voor de predikantssalarissen. Dit bedrag is ook nu nog niet geheel bijeen. Uw bijdragen blijven hard nodig.  

De collectebus bij de begrafenis van ds. Voerman bracht 125 € op.

Deze stond iets minder in het zicht dan de familie had gedacht, maar er kwam nog wel een aantal bijdragen via de bank binnen, zodat we ter nagedachtenis van hem 1.798,65 € over konden maken voor de pensioenen en de diasporacollecte 2017.   

Uw bijdragen kunt u overmaken op bankrekening NL 58 ABNA 0456 774 068 of NL 46 INGB 0000 315 800 beide ten name van Het Evangelie in Spanje te Zeist. Graag onder vermelding van het doel.  

G.B. van Delft                                            Penningmeester

Diaspora-collecte 2018

Vraag ook uw gemeente om voor ons te collecteren, s.v.p.  

Alles wat voor de Diaspora-collecte 2018 binnenkomt, gaat naar het fonds voor de predikants-pensioenen. Zolang de zaken niet goed geregeld zijn van regeringswege, betalen de kerken zelf het nodige, en dat is eigenlijk meer dan ze kunnen opbrengen, zodat ze zich in de schulden moeten steken.
Voorlopig is ook het Penningske van de Weduw hard nodig!!!

God heeft de gulle gever lief! :-)

In Memoriam Ds. Voerman.

Tijdens de begrafenis op 30 december 2017 spraken o.a. ds. Wout van Laar, namens de Stichting Het Evangelie in Spanje, én de hiervoor speciaal overgekomen ds. Alfredo Abad Heras, de huidige voorzitter van de Comisión Permanente, over hun ervaringen met hem. Allereerst een vertaling van de woorden van ds. Abad, die in het Frans sprak, een taal die in de Waalse Pieterskerk in Utrecht waar de afscheidsdienst gehouden werd, gangbaar is.

Ds. Alfredo Abad Heras voorzitter van de IEE

Querida Gea, beste Gea, beste familie.

Broeders en zusters in Jezus Christus. Voor ons in Spanje beslaan de ervaringen die wij met Antonio gedeeld hebben een lange tijd.

Met hem hebben we de dictatuur beleefd, de vervolging, waarin hij als onze broeder zeer nauw met ons verbonden was. Hij heeft onze kerk tevoorschijn zien komen vanuit de dictatuur, maar hij, met steun van de familie en met de steun van Het Evangelie in Spanje, is een van onze steunpilaren geweest. Vooral omdat hij zijn sporen achtergelaten heeft. Sinds het nieuws (van zijn overlijden) Spanje bereikte, liet men hem (Alfredo) de groeten overbrengen vanuit ieder hoekje van het land. Predikanten als Samuel Arnoso, Julio Roberto, Joel Cortés, de vorige voorzitter, en iedereen, hebben gereageerd, iedereen kende hem. Ook nog vele jaren nadat hij door zijn ziekzijn niet meer naar Spanje kon komen. Men heeft zeer warme gevoelens voor hem, omdat hij zijn sporen heeft achtergelaten, en dat waren broederlijke sporen.

U hebt gesproken over zijn intelligentie, zijn humor, over de mens die hij was… voor óns was hij een lid van onze Protestantse familie in Spanje! Omdat hij niet alleen onze instituten kende, en de structuren van de kerk, hij kende niet alleen de verantwoordelijke mensen bij de Synoden, maar hij kende elke predikant in thuis, elke gemeente in de kerkdienst daar. Hij heeft ze bezocht met Gea, hij heeft ze bezocht tijdens zijn werk voor het Evangelie in Spanje, hij heeft de gemeenten bezocht en ze in zijn hart gedragen. Wij hebben met hem een grote broederschap met hem gedeeld, en we zullen hem missen!
We moeten de familie dankzeggen, omdat u hem met ons hebt gedeeld, dat is een geschenk, een enorm geschenk, een geschenk van God aan jullie, maar ook een geschenk van God aan ons.
Wij hopen verder te gaan in de sporen van mannen, vrouwen, als Antonio, als Gea, als die van hen die zich inzetten voor de Zending, het werk, de broederschap, de solidariteit! Want dat is niet alleen maar een vorm van hulp. Het zijn banden die ons helpen om overeind te blijven in de moeilijkheden en als het tegenzit.

Antonio is een sterke band geweest.

Ik dank God, ik dank jullie.

Ds. Wout van Laar

Onlosmakelijk verbonden met de persoon van ds. Voerman is zijn grote passie voor Spanje. In 1954, – ik ging net naar de lagere school –, werd de jonge ds. Voerman uitgezonden als directeur van het Seminarie van de I.E.E. in Madrid. Twee jaar leidde hij predikanten op. Het was in de donkere tijd onder Franco. Een korte en intensieve werkperiode, waaraan abrupt een einde kwam. Niet alleen werd zijn eerste vrouw Beppie Gutteling van zijn zijde weggerukt. Ook zette het dictatoriale regiem ds. Voerman onder bedreiging het land uit.  

Zijn intense betrokkenheid bij Spanje en het Protestantisme aldaar is nooit verflauwd. Na terugkeer werd Ds. Voerman lid en al gauw voorzitter van het bestuur van de Vereniging Het Evangelie in Spanje.

Decennialang heeft hij intens meegeleefd met de Protestantse kerken in Spanje. Vanuit een oecumenisch perspectief volgde hij onvermoeibaar de ontwikkelingen in kerk en samenleving. Altijd zag hij nieuwe uitdagingen.

Nooit ontbrak hij op de synodevergaderingen. Talloos waren de bezoekreizen aan lokale kerken. Het ging hem niet alleen om materiële, maar vooral ook om geestelijke ondersteuning, waarbij ds. Voerman een scherp oog had voor mensen in de knel. Het onderhouden van persoonlijke contacten stond centraal. Tot het laatst, toen reizen hem onmogelijk werd, bleven zijn gedachten en gebeden bij de broeders en zusters in Spanje.

Als ik in deze dankdienst voor het leven van Ton Voerman hem mag typeren, grijp ik terug naar woorden die ik sprak bij zijn 60-jarig ambtsjubileum: voor mij was Ton een man met een sterke spirit.

Of liever in het Frans, de taal waarin hij zo graag voorging: vol 'esprit'.
Zijn geest en ziel waren op tenminste zevenvoudige wijze aangeraakt door Gods goede Geest.
De Geest van zijn Heer: Jezus Christus.

Ton Voerman onderscheidde zich door:

1.    Een geest van wijsheid, waarbij eruditie, praktische levenswijsheid en vreze des Heren overtuigend samengingen.

2.    Een geest van schranderheid: die gaf hem helderheid van denken en een scherp verstand tot op zeer hoge leeftijd.

3.    Een geest van vurigheid. Lauwheid en middelmatigheid waren hem vreemd.

4.    Een geest van nederigheid, of beter: humilitas. In dat Latijnse woord herken je het woord 'humus'- aarde, grond. Ton stond met beide voeten op de grond. In een nuchtere inschatting van zijn gaven en grenzen.

5.    Een geest van simplicitas. Ton was een man van oprechte één-voud. Een mens uit één stuk, zoals van oudtestamentische vromen als Noach, Abraham, David en Job wordt gezegd: 'tamiem' , dat is bij alle lek en gebrek uiteindelijk op één enkel doel gericht: op de heiliging van de Naam.

6.    Een geest van humor. Die gedurige twinkeling in de ogen, die bevrijdende lach waarmee hij wist te relativeren, waardoor hij anderen en zichzelf bemoedigde juist ook in tijden als hij het zelf niet te breed had...

7.    Een geest van perseverantia, volharding. Hij hield het maar vol, bleef maar doorgaan! Ondanks zijn fragiele gezondheid, de perioden van  benauwdheid. Had dat geheim van die 'Ausdauer' niet te maken met zijn afgestemd zijn op het ritme van de liturgie, op de teksten die de lofzang gaande houden?  

Lieve Gea, over perseverantie gesproken: hoe zou Ton overeind gebleven zijn, zeker in de laatste zorgintensieve jaren, zonder de gedurige en liefdevolle ondersteuning van jou als levensgezellin, de vrouw die nimmer van zijn zijde week? Zelfs als jij zelf op het punt stond om te breken, hield je het vol, gracias a Dios!

Ongekend zal het gemis, de stilte zijn om nu zonder zijn aanwezigheid de weg te moeten vervolgen.  

Namens het bestuur van de Stichting Het Evangelie in Spanje, en - ik ben ervan overtuigd - namens heel veel broeders en zusters uit de IEE (vandaag hier vertegenwoordigd door ds. Alfredo Abad – voorzitter van de synode), namens hen allen bid ik jou samen met de kinderen en de kleinkinderen van harte toe dat de Ruach, de Geest die Parakleet, Helper wordt genoemd, jullie in alle gemis en verdriet zal omgeven met Háár troostvolle aanwezigheid.  

Wij gedenken Ton Voerman in grote dankbaarheid. Zijn gedachtenis zal zowel in Spanje als in ons land velen tot zegen zijn.  

Ton, rust in vrede, tot op de dag van de opstanding.

Caminante                      Antonio Machado